Na to wyróżnienie czekał 22 lata. Norweski pisarz Jon Fosse laureatem literackiej Nagrody Nobla

Jon Fosse, norweski pisarz został laureatem literackiej Nagrody Nobla/fot. PAP/EPA/Hakon Mosvold Larsen

W czwartek (5 października) sekretarz Akademii Szwedzkiej ogłosił laureata literackiej Nagrody Nobla. To Jon Fosse, norweski pisarz. W piątek uwaga świata przeniesie się do Oslo, gdzie Norweski Komitet Noblowski przyzna Pokojową Nagrodę Nobla.

Jak podkreślają krytycy, w twórczości tegorocznego laureata literackiej nagrody Nobla, norweskiego pisarza i dramaturga Jona Fossego, można znaleźć fascynację zwyczajnością, normalnym, powolnie płynącym życiem, doświadczeniem samotności. Nagrodzono go „za nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz temu, co niewypowiedziane".

Mówiło się o nim od 2005 roku

Westchnienie zdziwienia - to reakcja dziennikarzy i publiczności zgromadzonych w Sali Giełdy Akademii Szwedzkiej po ogłoszeniu werdyktu o przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie literatury norweskiemu pisarzowi i dramaturgowi Jonowi Fosse. Jak przypomina norweski nadawca publiczny NRK, Fosse na literackiego Nobla czekał 22 lata. Jego nazwisko wśród spekulacji po raz pierwszy pojawiło się w 2001 roku za sprawą norweskiej gazety „Aftenposten". W 2005 roku dziennik „Berhens Tidende" był wówczas przekonany, że wówczas Nagroda Nobla przypadnie Fossemu. Następnie w 2013 roku pisarz prowadził na szczytach list zakładów bukmacherskich, aby później być nieco zapomnianym kandydatem.

Jon Fosse urodził się 29 września 1959 w Haugesund. Dorastał w Strandebarm w regionie Hordaland - na zachodnim wybrzeżu Norwegii, dlatego też akcję swoich utworów umieszcza często w tych właśnie realiach.

Zadebiutował w 1983 powieścią „Raudt, svart" (Czerwone, czarne), niedługo potem wydał książkę „Stengd gitar" (Zamknięta gitara) (1985) i tomik poezji „Engel med vatn i augene" (Anioł z wodą w oczach) (1986). Jego pierwsza sztuka teatralna „Og aldri skal vi skiljast" („I nigdy się nie rozłączymy") wystawiona została w 1994. W 1989 roku wraz z Alf-Kare Bergiem napisał książkę dla dzieci „Uendelig seint" (Nieskończenie późno), za którą otrzymał Nagrodę Literacką dla Literatury Dziecięcej w Języku Nynorsk (Den Nynorske barnelitteraturprisen). Była to pierwsza z wielu nagród, którymi uhonorowano Jona Fossego.

Jest autorem powieści, poezji, książek dla dzieci, esejów i sztuk teatralnych. Książki Fossego przetłumaczono na ponad 40 języków, w tym na polski, a dramaty wystawiono na ponad 120 scenach świata. O jego znaczeniu niemiecki tygodnik „Die Woche" napisał: Na początku był Henryk Ibsen, następnie nie było nic, a teraz mamy Jona Fossego".

Fosse pisze w języku nynorsk („nowonorweskim") – jednym z dwóch oficjalnych standardów piśmienniczych języka norweskiego. Drugim standardem jest znacznie bardziej popularny bokmal. Nynorsk wywodzi się z gwar ludowych zachodniej części Norwegii i jest uważany za bardziej „prawdziwy" (pozbawiony wpływów duńskich) wariant języka norweskiego. Fosse nie tylko pisze książki, ale także tłumaczy je na nynorsk (m.in. utwory Federico Garcíi Lorki), jest autorem „tłumaczenia" na nynorsk napisanego przez Henryka Ibsena w bokmalu poematu „Peer Gynt". Od 1994 wraz z innym norweskim pisarzem Janem Kjarstadem redaguje czasopismo „Bok" („Książka"). Piastuje także ważne funkcje w norweskich stowarzyszeniach pisarzy.

„Pisarstwo Fossego pochłania czytelnika"

W 1994 Fosse zadebiutował na deskach Sceny Narodowej w Bergen (Den Nationale Scene) sztuką „Og aldri skal vi skiljast" („I nigdy się nie rozłączymy"). Od tamtej pory napisał 25 sztuk teatralnych. Jego najbardziej znane dramaty to „Namnet" (Imię) (1995) i „Barnet" (Dziecko) (1997). W 1999 roku otrzymał Nagrodę Doblouga, osiem lat później - Nagrodę Nordycką Akademii Szwedzkiej]. W 2015 roku otrzymał Nagrodę Literacką Rady Nordyckiej za trylogię – powieści „Andvake", „Olavs draumar" i „Kveldsvavd". W 2022 roku jego składająca się z siedmiu części „Septologia", nazywana opus magnum Fossego, znalazła się na krótkiej liście nominowanych do Nagrody Bookera.

„Pisarstwo Fossego pochłania czytelnika, jest czymś, w czym czytelnik znika niby wiatr w ciemnościach. (....) Jego głosu nie sposób pomylić" - pisał o „Septologii" inny norweski pisarz wymieniany jako kandydaty do Nobla, Karl Ove Knausgard. Pierwszy tom tej książki ukazał się właśnie po polsku w tłumaczeniu Iwony Zimnickiej nakładem wydawnictwa ArtRage.

„Bohater powieści, malarz i wdowiec Asle mieszka samotnie w domu w Dylgja. Jedynymi osobami, z którymi wciąż się widuje, są jego sąsiad, rybak Asleik i Beyer, właściciel galerii w Bjorgvin, kilka godzin jazdy na południe. W Bjorgvin mieszka także drugi Asle, jego sobowtór, a może cień albo druga wersja tego samego życia? Pierwszy z nich stał się religijny, rzucił picie i odniósł sukces, drugiemu przypadł trudniejszy los. Wszystko powoli zmierza do spotkania obu malarzy. W tej porywającej rytmem, hipnotycznej prozie Fosse stawia fundamentalne pytania: co czyni nas tym, kim jesteśmy? Dlaczego prowadzimy takie, a nie inne życie? Z pomocą retrospekcji norweski mistrz portretuje życie obu malarzy, tworząc przejmujący obraz kondycji ludzkiej. +Septologia+ opowiada o sprawach najważniejszych: o naturze sztuki, Bogu, przemijaniu, nałogach, miłości i śmierci" - pisze polski wydawca.

Sam Fosse mówi, że w pisaniu prozy najważniejszy jest dla niego rytm. Często rezygnuje z figury narratora wszechwiedzącego, opowiada historie przez monologi bohaterów. Jego postacie mówią oszczędnie, często powtarzają swoje kwestie. Akcja w jego utworach rozwija się wolno — to napięcie między postaciami jest tu najważniejsze, a nie wydarzenia. Jona Fossego fascynuje zwyczajność i samotność. Jego bohaterowie borykają się z emocjonalnym chłodem, nieumiejętnością tworzenia więzi międzyludzkich. Siedem częśći „Setologii" liczy sobie 1250 stron.

„Literatura wyradza się z natchnienia"

Igor Kierkosz pisał w Tygodniku Powszechnym o Fossem: „Jest głęboko wierzącym chrześcijaninem, ale nie interesuje go mierzenie się z palącymi problemami współczesnego świata. Do tego ma silne przekonanie, że literatura wyradza się nie z rzetelnie rozplanowanej pracy, tylko z natchnienia, że spływa na niego w trakcie pozarozumowego misterium. Nie brzmi to jak opis osoby, która mogłaby napisać powieść odpowiadającą na potrzeby nowoczesnego społeczeństwa. (...) I jeszcze fakt, że jego opus magnum, siedmiotomowa +Septologia+ , w praktyce sprowadza się do dosłownie paru niekończących się, zapętlonych zdań i ledwie kilkuwątkowej fabuły, z której w zasadzie nie wynikają żadne konkretne wnioski, żadna refleksja społeczno-polityczno-kulturowa, która uzasadniałaby ogromną objętość książki. Bo trzeba jeszcze powiedzieć, że całość jest rozpisana, jakby z kaprysu, na paręset ślimaczo następujących po sobie stronic". Ta książka jednak "wbrew wszelkiej logice – dostarcza dziś jednego z najbardziej bogatych i pożywnych doświadczeń czytelniczych".

Najnowsze dzieła Fossego to sztuki „Slik var det" (2020), „I svarte skogen inne" (2023), „Kvitleik "(2023).

Jon Fosse odebrał telefon z wiadomością o przyznaniu mu Nagrody Nobla, gdy jechał samochodem i obiecał, że pojedzie ostrożnie do domu w Haugesund (południowo-zachodnia Norwegia). – Zaczęliśmy już rozmawiać o kwestiach praktycznych oraz grudniowym Tygodniu Nobla – przekazał sekretarz Akademii Szwedzkiej Mats Malm. W rozmowie z norweską gazetą „Dagbladet" pisarz i dramaturg stwierdził, że jest „bardzo, bardzo szczęśliwy, ale też trochę przestraszony uwagą, jaka wiąże się z otrzymaniem Nagrody Nobla".

Pokojowa Nagroda Nobla

Jak podał Norweski Komitet Noblowski, w tym roku napłynęło 305 nominacji dotyczących 212 osób oraz 93 organizacji. To najmniejsza liczba zgłoszeń od 2019 roku. W rekordowym 2016 roku przyjęto aż 376 propozycji.

Nominacje do Pokojowej Nagrody Nobla są tajne przez 50 lat, ale zdarza się, że ich autorzy, m.in. członkowie parlamentów narodowych, zdradzają swoje propozycje. Stąd wiadomo, że norwescy politycy zgłosili w tym roku m.in. rosyjskiego opozycjonistę Aleksieja Nawalnego, sekretarza generalnego NATO Norwega Jensa Stoltenberga, a także aktywistki klimatyczne Gretę Thunberg ze Szwecji oraz Vanessę Nakate z Ugandy.

W Polsce Senat w imieniu 37 senatorów zgłosił do Pokojowej Nagrody Nobla Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy.

W ubiegłym roku wielu polityków wskazywało kandydaturę prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zelenskiego.

Natomiast w następny poniedziałek (9 października) w Sztokholmie ogłoszony zostanie laureat Nagrody Nobla z ekonomii, dziedziny nie wymienionej w testamencie Nobla. Z tego powodu laur formalnie nazywa się Nagrodą Banku Szwecji im. Alfreda Nobla.

Tegoroczni laureaci Nagrody Nobla będą bogatsi niż ich poprzednicy. Fundacja Noblowska zdecydowała we wrześniu o podwyższeniu wartości nagrody z 10 mln koron do 11 mln z powodu dobrej kondycji finansowej funduszu, z którego wypłacane są pieniądze. Nieoficjalne powody to niższy kurs korony szwedzkiej wobec głównych walut oraz inflacja.

Z okazji tygodnia „Nobel Calling" w mieszczącym się w Sztokholmie Muzeum Nagrody Nobla otwarto w weekend przekrojową wystawę „Fungi - grzyby i sztuka oraz nauka". Zwiedzający mogą m.in. odsłuchać poświęconych grzybom fragmentów książki laureatki literackiego Nobla za 2018 rok Olgi Tokarczuk „Dom dzienny, dom nocny".

Ceremonie wręczenia nagród Nobla odbędą się w rocznicę śmierci Alfreda Nobla 10 grudnia w Sztokholmie oraz w Oslo (Pokojowa Nagroda Nobla). Laureaci otrzymają również złoty medal oraz kaligrafowany dyplom.