20.09.2021 r. Ołtarz Gandawski - Jana (czy Huberta i Jana) van Eycka

Profesor Dariusz Markowski wybrał sobie tym razem gigantyczne dzieło, które samo w sobie mogłoby posłużyć do pewnego cyklu opowieści.

- Każda właściwie z kwater tego dzieła mogłaby stanowić odrębne dzieło do analizy, do opowiedzenia. Należałoby sobie zadać pytanie dlaczego wybrałem ten ołtarz, bo wybrałem Ołtarz Gandawski Jana czy Huberta i Jana van Eycka. Dlaczego wybrałem to dzieło? Zacznę przede wszystkim, że w średniowieczu ołtarzy było bardzo dużo i praktycznie każde wnętrze kościelne posiadało ołtarz, jako element centralny.

Natomiast to dzieło jest wybitne ze względu na to, że jest wybitnie namalowane. Twórcą tego ołtarza jest rzeczywiście wielki artysta i poza tym mamy jeszcze dzieło, które wykonane jest bardzo nietypowo jak na te czasy. A więc mamy takie trzy aspekty, które właściwie łączą ten Ołtarz Gandawski, który bardzo często nazywany jest również jako Adoracja Mistycznego Baranka.

I mamy właściwie początek XV wieku.

-1432 rok

- Niektórzy uważają, że jest to dzieło Jana Van Eycka, niektórzy, że Huberta i ten spór trwa do dzisiaj. Właściwie trudno stwierdzić, czy rzeczywiście to dzieło było zapoczątkowane przez Huberta. A Hubert nie jest wcale bratem Jana, ponieważ Jan miał młodszego brata o imieniu Lambert.

Natomiast rzeczywiście Hubert Van Eyck istniał, był taki artysta i prawdopodobnie, ponieważ ta inskrypcja, która mówi o tym, że to dzieło wykonał właśnie Hubert, a skończył Jan Van Eyck, pochodzi dokładnie z pierwszej konserwacji, z XVI wieku. Tak przynajmniej twierdzą badacze, że została ona przeniesiona, ta inskrypcja z nieistniejącej predelli. I kto wie, czy nie dokonano tutaj takiego dopisania tych dwóch artystów, żeby pokazać kolektyw malarski. Pamiętajmy o tym, że malarstwo holenderskie cechowało się taką pracą kolektywu, artyści byli zrzeszanie w cechach. Może chodziło o podniesienie jakby rangi tego dzieła, że rzeczywiście ono jest takim dziełem nazwijmy to kolektywu

- Tablic w rzeczywistości? Bo możemy mówić o ołtarzu zamkniętym i otwartym. Jeżeli go otworzymy, to w dolnej części, w tym wolnym pasie mamy 5 kwater z dużą środkową. Natomiast jeżeli patrzymy na górną część to mamy tych kwater 7. Jeżeli ołtarz z kolei zamkniemy, to on się prezentuje zupełnie inaczej, bo mamy cztery kwatery na dole i cztery kwatery u góry. Jak wspomniałem, jest to dzieło duże, bo wysokości niemalże 3,5 metra, natomiast długości po rozłożeniu około 5 metrów.

Warto by było się trochę zastanowić nad tymi takimi jakby dwoma elementami tego ołtarza, czyli ołtarza zamkniętego i ołtarza otwartego, ponieważ musimy zdawać sobie z tego sprawę, że ołtarz właściwie w większości czasu jest zamknięty, a otwierany tylko na wyjątkowe uroczystości. W związku z tym ta forma zamknięta była pewnie częściej widziana przez wiernych w kościele. I co ona przedstawia. W tym dolnym pasie mamy postaci fundatorów, czyli Jodocusa Vijd i jego żony Elisabeth Borluut, w pozach oczywiście modlitewnych, skierowanych ku środkowi tego ołtarza.

Na środkowych scenach mamy przedstawienie Świętego Jana Ewangelisty i Świętego Jana Chrzciciela. Warto też wspomnieć, że te postaci te świętych wykonane są w takiej technice en grisaille, to jest taka technika, która była dość powszechna w owym czasie i miała naśladować w pewnym sensie rzeźby kamienne. Chodziło, nie tyle może o naśladownictwo i wprowadzenie czegoś w rodzaju takiego zamysłu oszukania widza, że w malarstwie możemy przedstawić również rzeźby, myślę, że była taka idea, żeby pokazać równoznaczność malarstwa z rzeźbą. Chyba o to chodziło.

Jak wspomniałem, ta technika en grisaille polega na wykonaniu danego fragmentu dzieła w szarościach, które miało w jakiś sposób imitować, że te postaci rzeczywiście tak wyglądają. Natomiast w górnej części mamy przedstawioną scenę zwiastowania i ona jest pięknie pokazana, bo mamy takie przepiękne wnętrze w takim biforium, które pokazuje nam pejzaż średniowiecznego ówczesnego miasta niderlandzkiego i wreszcie górna scena jest sceną gdzie mamy tych proroków, którzy przepowiadają przyjście na świat zbawiciela.

Ale wracając z kolei do ołtarza otwartego, bo to jest chyba najistotniejsza część tego ołtarza, to mamy też te dwa pasy jak wspomniałem i mamy ten pas dolny, w którym po bokach przedstawionych mamy rycerzy, pielgrzymów różnego rodzaju pątników no i scena środkowa, która przedstawia nam adorację baranka, przy czym na pierwszym planie mamy fontannę życia źródło życia, a w głębi mamy ołtarz, na którym baranek rzeczywiście oddaje swoją krew do kielicha.

Czyli mamy tu połączenie i profanum i sacrum, gdzie wszyscy przyglądają się właściwie temu barankowi, który oddaje swoje życie. I jak byśmy sobie spojrzeli na te postacie, to mamy właściwie przekrój wszystkich stanów ówczesnych, ale nie tylko. Tak jak mówiłem i mamy świeckie postaci i stany duchowe i postaci ludzkie, więc mamy aniołów, wreszcie biskupów, mamy papieży, tam są mieszczanie, a więc jak byśmy się przyjrzeli tym szatom, to byśmy mieli niezły katalog mody ówczesnej.

Van Eyck był też dyplomatą, między nimi na dworze Filipa III burgundzkiego, pełnił on rolę dyplomaty i bardzo często wyjeżdżał w różnego rodzaju wycieczki. Wiemy, że również odwiedził południe Europy między innymi Portugalię, więc zakładam, że będąc na południu Europy, widział gdzieś tego typu roślinność, którą w najważniejszej scenie tego Baranka Mistycznego pokazał.