Bohaterowie, cz.34

Tosia Altman urodziła się 24 sierpnia 1919 roku we Włocławku jako córka Anki i Gustawa Altmanów. Wychowywała się w zamożnej rodzinie żydowskiej, w której panowała ciepła i tolerancyjna atmosfera. Tosia uczyła się języka polskiego i hebrajskiego. Ukończyła gimnazjum hebrajskie i tam już od 11 roku życia należała do organizacji Ha-Szomer ha-Cair („Młody Strażnik”). Była to żydowska syjonistyczno-socjalistyczna organizacja harcerska. Jednym z jej założycieli był Janusz Korczak.

Tosia Altman z dużym zaangażowaniem włączyła się w działalność ruchu szomrowego. Już w 1934 roku pełniła funkcję wychowawczyni młodszych dziewcząt na obozach letnich. Władze lokalnego oddziału wybrały ją w 1935 roku jako delegatkę na IV Światowy Zjazd ruchu. Po odbyciu przysposobienia (hochszara) została instruktorką i od 1938 roku współpracowała z zarządem głównym Ha-Szomer ha-Cair w Warszawie. Wkrótce została członkiem centralnego kierownictwa organizacji i odpowiedzialną za kształcenie młodzieży.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Tosia Altman wyruszyła wraz z kilkoma towarzyszami z Warszawy na wschód. Dotarła do Wilna. Kierownictwo Ha-Szomer ha-Cair było zaniepokojone losami członków organizacji pozostałych na terenach okupowanych przez Niemców i dlatego wysłało Tosię Altman do Generalnego Gubernatorstwa z misją tworzenia tam struktur konspiracyjnych. Pod koniec 1939 roku wróciła do Warszawy wraz z Mordechajem Anielewiczem i paru innymi młodymi liderami ruchu. Tosia odwiedzała wiele miejscowości w Małopolsce i regionie Zagłębia zachęcając młodych ludzi do angażowania się działalność konspiracyjną oraz zaopatrując ich w materiały instrukcyjne. Sporządzała raporty o sytuacji tamtejszych społeczności żydowskich.

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 roku wyjeżdżała też do gett w Grodnie, Białymstoku i Baranowiczach przekazując prasę podziemną. W getcie wileńskim wraz z Leą Koziebrodzką organizowała grupy samoobrony. Przekonywała do konieczności stawiania oporu. W getcie warszawskim Tosia Altman była członkinią Bloku Antyfaszystowskiego i członkinią Żydowskiej Organizacji Bojowej.

W lipcu 1942 roku rozpoczęła się tzw. Wielka Akcja Likwidacyjna, w wyniku której Niemcy deportowali do obozu zagłady w Treblince ok. 300 tysięcy więźniów getta. Tysiące ludzi zabili na miejscu. Myśl o zorganizowaniu zbrojnego oporu w getcie zrodziła się w środowisku żydowskiej młodzieży. 28 lipca 1942 roku powstała Żydowska Organizacji Bojowa, której komendantem został Mordechaj Anielewicz a do znanych przywódców należeli także Marek Edelman i Icchak Cukierman. Największym problemem był brak broni.

Tosia Altman weszła w skład grupy do nawiązania kontaktów poza murami getta. Chodziło o współpracę z polskim podziemiem w celu uzyskania broni, szkolenia i wszelkiej pomocy. Żydowska Organizacja Bojowa wystąpiła zbrojnie przeciw okupantowi, kiedy Niemcy rozpoczęli kolejną tzw. akcję wysiedleńczą, w styczniu 1943 roku.

W wydanej odezwie wzywano:

Żydowska Organizacji Bojowa dzięki otwartemu zbrojnemu oporowi zbudowała swój autorytet wśród mieszkańców getta. Na jej wezwanie ludność przygotowywała się do walki. Gromadzono broń i żywność. Budowano także schrony i kryjówki tzw. bunkry oraz tunele prowadzące poza mur getta. Walki powstańcze trwały od 19 kwietnia 1943 roku, kiedy naprzeciwko oddziałom niemieckim w liczbie 2 tys. żołnierzy stanęło kilkuset bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej. Walkę wspomagały w ograniczonym zakresie organizacje podziemne.

W czasie powstania Tosia Altman była łączniczką i odpowiadała za utrzymanie kontaktów z walczącymi, za przekazywanie raportów telefonicznych. Centralny ośrodek powstania mieścił się w bunkrze na ul. Miłej 18. W ostatniej fazie walk komendant Anielewicz stamtąd dowodził i odbywał odprawy z dowódcami poszczególnych odcinków. Wśród najbliższych towarzyszy ze sztabu znalazła się tam też Tosia Altman. 8 maja 1943 roku hitlerowcy wpadli na trop bunkra z ukrywającym się tam sztabem powstańczym. Powstańcy bronili się dzielnie do chwili, kiedy Niemcy wpuścili gaz i ludzie zaczęli się dusić. Tylko nielicznym udało się w ostatniej chwili odkryć nowe przejście, które nie było obstawione przez Niemców. Po wyjściu z bunkra stracili przytomność. Była wśród nich Tosia Altman i Marek Edelman. Towarzysze znaleźli Tosię z ranami głowy i nóg. Przenieśli ją do bunkra przy ul. Franciszkańskiej 22. 10 maja uratowani powstańcy kanałami wydostali się z getta.

Dramatyczne wydarzenia tak opisuje Bernard Mark:

„Około 50 bojowców posuwa się kanałem, z bronią zawieszoną na szyi, wśród brudnej, cuchnącej wody, dźwigając w dodatku na swych zgiętych ciałach po części zagazowanych towarzyszy (Rojzenfelda, Węgrowera, Tosię Altman) uratowanych z Miłej 18. Ten marsz przez piekło trwał 30 godzin […]”.

Powstańcy zostali następnie przewiezieni ciężarówką do lasu w okolice Łomianek skąd zamierzali pójść do partyzantki. Jednak Tosia nie była zdolna do walki i po kilku dniach wróciła do Warszawy. Ukrywała się z innymi powstańcami na strychu fabryki celuloidu na Pradze przy ul. 11 Listopada 10. W dniu 24 maja 1943 roku wybuchł tam pożar. Tosi nie udało się uciec, ciężko poparzona wybiegła na ulicę. Policja oddała ją w ręce Niemców. W szpitalu zakazano udzielania jej pomocy. Tego samego dnia Tosia zmarła w straszliwych cierpieniach.

„Za zasługi w walce konspiracyjnej w czasie okupacji. Członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, działaczka konspiracyjna, łącznik polityczny i instruktor między gettami. Udział w powstaniu ghetta […]”.

Nazwisko bohaterskiej Tosi Altman znajduje się wśród 37 nazwisk umieszczonych na tablicy obok pomnika Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego. Monument przy ul Prostej 51 na warszawskiej Woli upamiętnia uratowanie żydowskich powstańców w maju 1943 roku.

Opowieść o życiu i działalności Tosi Altman powstała na bazie materiałów przygotowanych przez panią Annę Mikulską - dokumentalistkę i autorkę kwerend archiwalnych z Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu. Nadzór naukowy nad projektem „Bohaterowie” sprawuje dr Katarzyna Minczykowska-Targowska. Opowieść radiową o bohaterce tego odcinka przygotował Michał Słobodzian.