Kroszonki, krzyżoki, przywołówki dyngusowe, czyli polskie tradycje wielkanocne
Funkcjonujące od 1832 roku „Przywołówki Szymborskie” są ostatnim tego typu zwyczajem w Polsce. Fot. Archiwum/Dominik Fijałkowski/pomorska.pl
Kroszonki, krzyżoki, przywołówki dyngusowe - to niektóre obrzędy wielkanocne, wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Jesteśmy narodem o bogatej tradycji, co przejawia się również w sposobie przygotowania i obchodzenia świąt Wielkiej Nocy - mówi Elżbieta Ofat, zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Pochodzące z całego kraju obyczaje, zwyczaje i przekazy, które od dziesiątków pokoleń kultywowane są w polskich rodzinach, zostały ocalone od zapomnienia dzięki Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego, prowadzonej przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa.
- Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest prowadzona w Polsce od niemal 10 lat. Lista ma charakter informacyjny i można na niej znaleźć najpiękniejsze polskie tradycje, zwyczaje i obrzędy, które są żywe oraz praktykowane z pokolenia na pokolenie. Obecnie na Listę zostało wpisanych 57 różnorodnych zjawisk oraz umiejętności z całej Polski, co doskonale oddaje nasze przywiązanie do tradycji. Lista jest otwarta, propozycje dodania zwyczaju o zasięgu krajowym lub regionalnym, który ma na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa, mogą zgłaszać osoby indywidualne czy też wspólnoty, grupy. Wystarczy wypełnić wniosek i przesłać go do Narodowego Instytutu Dziedzictwa - wyjaśniła Ofat.
Oceniła, że „liczba już obecnych na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego pozycji udowadnia, że kultywowanie tradycji jest mocno zakorzenione w mentalności Polaków, którzy dbają, by te piękne obyczaje uchronić od zapomnienia”. - W kolejce czekają kolejne wpisy zarówno odnoszące się do obchodów świąt, jak i zwyczajów związanych z życiem codziennym - zapowiedziała zastępca dyrektora NID.
Przypomniała, że „Wielkanoc w Polsce to czas związany z przepięknymi tradycjami, które zdecydowanie wyróżniają nas na tle innych państw”. - Można wśród nich wymienić dekorowanie jaj, święcenie pokarmów, a także zwyczaj polewania się wodą czy też palenie ognia oraz obecności strażaków podczas kościelnych uroczystości w Wielkim Tygodniu - wskazała Ofat.
Na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wpisane jest m.in. kroszonkarstwo opolskie, czyli sposób dekoracji jaj. - Kroszonka to nic innego jak jajo zabarwione na jeden kolor czerwony, brązowy czy zielony i ozdobione wzorami liści, kwiatów czy palm wyrytych na skorupce jajka. Warto zauważyć, że ta tradycyjna forma zdobnictwa dawno wyszła już poza obrzędy Wielkanocy i stała się popularnym elementem dekorowania również innych rzeczy, jak np. obrusy czy pościele - zwróciła uwagę Ofat.
Innym zwyczajem wielkanocnym, wpisanym na listę w 2016 r., są przywołówki dyngusowe w Szymborzu. - Jest to zwyczaj nierozerwalnie związany ze Świętami Wielkanocnymi na Kujawach, mający ponaddwusetletnią historię. Przywołówki to krótkie wierszyki opisujące panny z danej wsi - obecnie Szymborza i okolic, składające się z kilku części: przedstawienia dziewczyny, opisu jej wad i zalet, określenia ilości wody, która zostanie na nią wylana w Lany Poniedziałek, oraz poinformowania, czy któryś z kawalerów jest panną zainteresowany. Tworzeniem tekstów zajmują się członkowie Stowarzyszenia Klubu Kawalerów, które również jest ugrupowaniem tradycyjnym, liczy dziesięciu panów o nienagannej opinii. Przywołówki wygłaszane są publicznie, w Wielką Niedzielę na centralnym placu Szymborza ze specjalnie utworzonej ambony, a wysłuchują ich nie tylko mieszkańcy, ale coraz częściej goście i turyści - mówiła zastępca dyrektora NID.
Na liście znalazły się także krzyżoki w Borkach Małych. Jest to „tradycja polegająca na budowie bramy wielkanocnej z kilku tysięcy skorup jaj przez cały okres Wielkiego Postu, wieszaniu jej w centrum wsi w Wielką Sobotę w nocy, a także pieszym obchodzeniu pól przed wschodem słońca w Niedzielę Wielkanocną przez dwunastu kawalerów. Kultywowana jest wyłącznie w sołectwie Borki Małe w gminie Olesno w województwie opolskim”.
Zdobienie jaj wielkanocnych metodą batikową, czyli tzw. pisanie pisanek, to kolejny zwyczaj wpisany na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego
- Polega na nakładaniu warstwy lub kilku warstw wosku i moczeniu jajka w barwniku, który pokrywa miejsca niepolane woskiem. Technika ta, stosowana na terenie Opolszczyzny jeszcze pod koniec XIX wieku, zaczęła stopniowo ulegać zapomnieniu. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się osób przesiedlonych po II wojnie światowej z terenów dzisiejszej Ukrainy, które wśród swoich zwyczajów świątecznych przywiozły również tradycję zdobienia jaj metodą batikową i przekazały ją kolejnym pokoleniom zamieszkującym miejscowości, takie jak Tułowice, Skarbiszowice, Niemodlin, Sady, Grodziec, Kluczbork, Czeska Wieś i Obórki - zaznaczono w informacji NID.
Turki Grodziskie - to męskie formacje strażników Grobu Pańskiego, składające się wyłącznie z kawalerów. „W gminie Grodzisko Dolne młodzi mężczyźni, którzy chcą +służyć za turka+, przychodzą na ogłaszane przez księży spotkanie około jednego miesiąca przed Wielkanocą, by rozpocząć ćwiczenie musztry paradnej. +Turkami+ zostają najczęściej kawalerowie, którzy pielęgnują rodzinną tradycję” - podał Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Bziuki to wielkanocny zwyczaj dmuchania ogni podczas rezurekcji w Wielką Sobotę, kultywowany w Koprzywnicy. "W procesji okrążającej trzykrotnie tamtejszy kościół biorą udział strażacy z miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Kilku z nich (najczęściej czterech), idąc przed księdzem niosącym Najświętszy Sakrament, wypryskuje na niesione pochodnie pobraną do ust naftę, tworząc w ten sposób kule lub słupy ognia" - czytamy w informacji NID.
Ofat podkreśliła, że „misją Narodowego Instytutu Dziedzictwa jest ochrona zabytków oraz niematerialnego dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń”. - Zależy nam, by piękne polskie tradycje były kultywowane. Jest to niezmiernie ważne, ponieważ zwyczaje definiują naród i wyróżniają go na tle innych. Jesteśmy narodem o bogatej tradycji, co przejawia się również w sposobie przygotowania i obchodzenia świąt Wielkiej Nocy, dbamy o poczucie wspólnoty i przynależności. To piękne, że Polacy są dumni ze swojego dziedzictwa niematerialnego, chętnie prezentują panujące obyczaje i z dumą przekazują je młodszym pokoleniom - powiedziała.
Dziedzictwo niematerialne to tradycje, praktyki, ale także instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturowa – które całe wspólnoty, grupy oraz pojedyncze osoby uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
Polska w 2011 r. ratyfikowała Konwencję UNESCO z 2003 r. w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest prowadzona od 2014 r.
W 2011 r. w Narodowym Instytucie Dziedzictwa powstał Zespół ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego, który koordynuje działania związane z wdrażaniem postanowień Konwencji UNESCO. Jego częścią są regionalni koordynatorzy w Oddziałach Terenowych NID, działający na terenie poszczególnych województw.
